Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας

Ιστορική αναδρομή
Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας υπήρξε μία από τις παλαιότερες της Ελλάδος. Τις πρώτες πληροφορίες γι’ αυτήν τις αντλούμε από το «Οδοιπορικό» του Ισπανού περιηγητή ραβίνου Βενιαμίν μπεν Γιονά, ο οποίος ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1173. Στο «Οδοιπορικό» αναφέρει ότι υπήρχαν εκεί 100 εβραϊκές οικογένειες που είχαν αναπτύξει θαυμαστή πνευματική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε την εποχή του «Δεσποτάτου της Ηπείρου», κατά την οποία ο Μιχαήλ Κομνηνός παραχώρησε στους Εβραίους ελευθερίες ώστε να αναπτυχθούν στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα.

Την ίδια περίοδο χτίστηκε η πρώτη Συναγωγή, η Γκρέκα, και λειτούργησε το εβραϊκό νεκροταφείο στη θέση «Πετροβούνι», στο λόφο Περάνθη, σε μια έκταση 10 στρεμμάτων, που παραχωρήθηκε από τη Θεοδώρα, σύζυγο του Μιχαήλ Κομνηνού. Η ανάπτυξη της οικονομικής ζωής των Εβραίων συνεχίστηκε μέχρι το 1346, οπότε υπέστησαν τον πρώτο διωγμό τους από τον Κράλη της Σερβίας Στέφανο Ντούσαν. Μετά την κατάκτηση της Άρτας από τους Τούρκους, το 1449, οι Εβραίοι έτυχαν θρησκευτικής και οικονομικής ελευθερίας. Λίγο αργότερα (1480-1494) η Εβραϊκή Κοινότητα ενισχύθηκε πληθυσμιακά από την εγκατάσταση εκεί Εβραίων από την Απουλία και την Καλαβρία, καθώς και Σεφαρδιτών Εβραίων που εξορίστηκαν από την Ισπανία (1492). Αυτοί αποτέλεσαν μία χωριστή Κοινότητα, ίδρυσαν τη Συναγωγή «Πουλιέζα», εβραϊκό σχολείο και φιλανθρωπικούς συλλόγους, δημιουργώντας παράλληλα έναν ευγενή ανταγωνισμό με τους ντόπιους Ρωμανιώτες Εβραίους. Οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν στους συνοικισμούς «Όχθο», «Τσιμέντα» και «Ρολόι», που βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης.

Επί Τουρκοκρατίας
Όταν ο Γάλλος αρχιτέκτων - μηχανικός Φουσερό επισκέφθηκε την Άρτα, το 1780, έγραψε ότι υπήρχαν 200 Εβραίοι. Το 1806 ο Πουκεβίλ ανέφερε ότι οι Εβραίοι της πόλης ήταν 1.000, ενώ ο Λικ ανέφερε ότι το 1807 ο αριθμός τους ήταν 50 άτομα. Με την απελευθέρωση της πόλης από τον τουρκικό ζυγό, στις 23 Ιουνίου του 1881, οι Εβραίοι διατήρησαν τη θρησκευτική και οικονομική τους ελευθερία και σε απογραφή της περιόδου εκείνης φαίνεται ότι αριθμούσαν 800 άτομα.
Οι Εβραίοι της Άρτας ήταν ευσεβείς, βαθιά θρησκευόμενοι, νομοταγείς και συμβίωναν ειρηνικά με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους. Σχόλιο δημοσιογράφου στην εφημερίδα «Μη Χάνεσαι» του 1881 αναφέρει, μεταξύ άλλων: «...Εις Άρταν εκτός των Χριστιανών οικούσι σταθερώς πλείστοι Ισραηλίται, προθύμως και πιστώς εκπληρούντες πάσας τας υπό των νόμων πηγαζούσας διά τους πολίτας υποχρεώσεις. Εις τας Συναγωγάς αυτών, διέκρινα προσευχομένους ευζώνους, κομψώς και αρειμανίως φέροντας φουστανέλαν. Ήτο Ιουδαίοι στρατιώται... Εκ τούτων και εκ προσωπικής εμπειρίας μεταγενεστέρας, καταδήλως μαρτυρείται η αγαστή σύμπνοια ήτις επικρατεί μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων εις την πόλιν. Των τελευταίων τούτων το εμπορικόν δαιμόνιον είναι πανθομολογούμενον...».

Κοινωνική ζωή
Οι επαγγελματικές ασχολίες των Εβραίων της Άρτας ήταν πολλές: Υπήρχαν 5-6 μεγάλα εμπορικά καταστήματα και άλλα μικρότερα εμπορικά, δερματοπωλεία, υαλοπωλεία, αλλά και επαγγελματίες φανοποιοί, γαλακτοπώλες, κρεοπώλες, γυρολόγοι και μοδίστρες. Υπήρχαν επίσης δύο εκπαιδευτικοί, ένας γιατρός κι ένας δημόσιος υπάλληλος. Το 1911 ιδρύθηκε μία μεγάλη εμπορική ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Ιωχανάς-Γκανής-Χατζής & Σία», η οποία δέσποζε στην αγορά για πολλά χρόνια. Τα συνήθη επώνυμα των Εβραίων της Άρτας ήταν Μιωνής, Ιωχανάς, Σαμπάς, Ιερεμίας, Μιζάν, Ελιέζερ, Πολίτης, Κούλιας, Γκανής, Σούσης κ.ά.

Η Κοινότητα διατηρούσε εβραϊκό σχολείο, επί της οδού Φιλελλήνων, στην εβραϊκή συνοικία. Αποτελείτο από δύο μεγάλες αίθουσες: η μία χρησίμευε για αποθήκη τροφίμων και σιταριού (για διανομή στους απόρους το χειμώνα). Η άλλη αίθουσα χωριζόταν σε δύο μέρη, το ένα λειτουργούσε ως αίθουσα διδασκαλίας και το άλλο ως αίθουσα συνεδριάσεων και πολιτιστικών συγκεντρώσεων. Την ελληνική και εβραϊκή γλώσσα δίδασκαν δύο δάσκαλοι. Στο σχολείο φοιτούσαν Εβραίοι και μερικοί Χριστιανοί μαθητές. Για τις ανάγκες της Κοινότητας δημιουργήθηκε ένα ακόμη σχολείο. Την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής τα δύο εβραϊκά σχολεία στέγασαν πρόσφυγες. Από το 1920 η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας αναγνωρίστηκε ως «Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου» και συμμετείχε σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης. Κατά την απογραφή του 1939, η Κοινότητα αριθμούσε 500 περίπου μέλη, ενώ κατά τη Γερμανική Κατοχή είχε 384 Εβραίους.

Περίοδος Κατοχής

Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν από τους Ναζί οι περισσότεροι Εβραίοι και εκτοπίστηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα του θανάτου. Ελάχιστοι μπόρεσαν να διαφύγουν. Τραγική ήταν επίσης η τύχη μιας εβραϊκής οικογένειας που κρυβόταν στο χωριό Κομένο της Άρτας, όταν οι Γερμανοί σφάγιασαν τους 317 κατοίκους του, μεταξύ των οποίων και τον Ζακίνο Ιερεμία, 42 ετών, τη γυναίκα του Ευτυχία, 37 ετών και την κόρη τους Καίτη, 5 ετών. Με τη λήξη του Πολέμου επέστρεψαν από τα στρατόπεδα 30 όμηροι και άλλοι 28 Εβραίοι που πρόλαβαν να διαφύγουν στα γύρω χωριά. Η Κοινότητα είχε χάσει το 84% του πληθυσμού της. Η παλιά ρωμανιώτικη Συναγωγή «Γκρέκα» είχε σχεδόν καταστραφεί, καθώς και τα υπόλοιπα κοινοτικά κτίρια. Η Κοινότητα ήταν αποδιοργανωμένη και η περίθαλψη ανύπαρκτη. Οι Εβραίοι που επέζησαν άρχισαν να εγκαθίστανται σε άλλες πόλεις της Ελλάδος ή μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Το 1959 η Κοινότητα διαλύθηκε και λίγο αργότερα το εβραϊκό νεκροταφείο απαλλοτριώθηκε, ενώ το οικόπεδο της Συναγωγής παραχωρήθηκε στο Δήμο.

Η Εβραϊκή Κοινότητα του Βόλου

Ιστορική αναδρομή

Σε αρχαία ιστορικά κείμενα καταγράφεται η παρουσία Εβραίων τον 1ο αιώνα μ.Χ. στην περιοχή της Μαγνησίας και συγκεκριμένα στο γειτονικό Αλμυρό, λόγω της σπουδαιότητας του λιμανιού του. Όπως αναφέρουν αρχαίοι ιστορικοί και συγγραφείς στα κείμενά τους, από τον 2ο αιώνα μ.Χ. υπήρχαν εγκατεστημένοι Εβραίοι στην αρχαία Δημητριάδα (σημερινό Βόλο). Πολλά χρόνια αργότερα (12ο αιώνα), η παρουσία τους εκεί επιβεβαιώνεται από τον Ισπανό ραβίνο περιηγητή Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα, ο οποίος, όπως αναφέρει στο «οδοιπορικό» του, διαπίστωσε ότι «στον Αλμυρό υπήρχε μια ακμάζουσα Κοινότητα 400 Εβραίων με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Shiloh Lombardo και τους ραβίνους Ιωσήφ και Σολομώντα». Αλλά και κατά τις ανασκαφές, το 1930, ανακαλύφθηκαν αρχαίες επιτύμβιες εβραϊκές επιγραφές στις αρχαίες «Φθιώτιδες Θήβαις ή Αχαϊκές» (σημερινή Ν. Αγχίαλος), οι οποίες, σύμφωνα με εκτιμήσεις των αρχαιολόγων, ανάγονται στην περίοδο 325-641 μ.Χ., γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εκεί υπήρχε οργανωμένη εβραϊκή παροικία με Συναγωγή. Η παρουσία των Εβραίων στο Βόλο, σύμφωνα με στοιχεία της Εβραϊκής Κοινότητας, συνεχίστηκε και την περίοδο της Τουρκοκρατίας και αναφέρεται σε διπλωματικά έγγραφα και στοιχεία του 16ου αιώνα. Μεταγενέστεροι ιστορικοί και περιηγητές, αναφέρουν ότι η εβραϊκή συνοικία σχηματίστηκε γύρω από το τουρκικό «Κάστρο» (Φρούριο), στη δυτική άκρη της πόλης και, όπως αναφέρεται, διατηρούσαν Συναγωγή και «Λουτρό» (Τεβιλά). Παρά το γεγονός ότι πολλοί Σεφαρδίτες (Ισπανοεβραίοι), που διέφυγαν το διωγμό από τη χώρα τους, το 1492, εγκαταστάθηκαν σε διάφορα λιμάνια της Μεσογείου και κυρίως της Θεσσαλονίκης, δεν φαίνεται να εγκαταστάθηκαν στο Βόλο και γι’ αυτό η Κοινότητα θεωρείται αμιγώς ελληνική («Ρωμανιώτικη»). Το 1860 η Κοινότητα αριθμούσε 35 οικογένειες, ενώ ορισμένοι Εβραίοι έχτισαν σπίτια στην προκυμαία.

Μετά την Τουρκοκρατία
Το 1881, όταν ο Βόλος απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό, υπήρχε μια οργανωμένη Εβραϊκή Κοινότητα, όπως μαρτυρούν δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής, με πρόεδρο το Γουλιέλμο Φόρτη, της οποίας τα μέλη συμμετείχαν ενεργά στην κοινωνική, εμπορική και οικονομική ζωή της πόλης. Τα μέλη της, σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, κάλυπταν ένα ευρύ φάσμα επαγγελμάτων και με τον τρόπο τους συνέβαλαν στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Η συμμετοχή τους στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή του Βόλου εκφράστηκε με τη δημιουργία εμπορικών και βιοτεχνικών καταστημάτων. Ενδεικτικά αναφέρεται η «Τράπεζα Βαρούχ» (1898), το εργοστάσιο Μουρτζούκου «Λεβιάθαν» (1908), οι μεγάλες καπναποθήκες Ιωσήφ Λεβή, Ζακ Σαπόρτα, Έρμαν Σπήρερ, το νηματουργείο αδελφών Λεβή, το εργοστάσιο κλινών Αμών και Αζούζ κ.ά. Παρά το μεγάλο αριθμό εμπόρων και επαγγελματοβιοτεχνών, υπήρχε κι ένας αριθμός εργατοϋπαλλήλων. Το 1901, ο πρώτος εμπορικός οδηγός του Βόλου κατέγραψε 48 εμπόρους, ενώ το 1940, 88 εμπόρους, 32 επαγγελματοβιοτέχνες και 67 εργατοϋπαλλήλους. Τα εβραϊκά καταστήματα δέσποζαν στην κεντρική αγορά του Βόλου. Πολλοί Εβραίοι του Βόλου πρωτοστάτησαν στην ίδρυση ευαγών ιδρυμάτων, αθλητικών και πολιτιστικών Συλλόγων, ενώ συμμετείχαν ενεργά σε διάφορους επαγγελματικούς φορείς, στα Επιμελητήρια, στο συνδικαλιστικό κίνημα και στα δημοτικά πράγματα.

Η πρώτη Συναγωγή
Η κατασκευή της πρώτης Συναγωγής άρχισε το 1865, με οικονομική συνδρομή των Ε. Ρότσιλντ, Αλλατίνι και Μ. Χιρς, στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας, αντικαθιστώντας μια παλαιότερη πρόχειρη ξύλινη κατασκευή. Λειτούργησε το 1870 στη σημερινή της θέση, ενώ στη συνοικία της Νεάπολης υπήρχε εβραϊκό νεκροταφείο. Υπό τη σκέπη της Κοινότητας λειτούργησε το πρώτο παράρτημα στην Ελλάδα της Γαλλικής Σχολής «Alliance Israelite Universelle», το 1865. Η λειτουργία της σχολής διήρκεσε, όμως, λίγα χρόνια, με μέσο όρο μαθητών τους 55. Από το 1870 λειτούργησε το εβραϊκό δημοτικό σχολείο και το «Ταλμούδ Τορά», ενώ από το 1894 ηΙερατική Σχολή για την προετοιμασία ραβίνων, υπό τη διεύθυνση του αρχιραβίνου Μωυσή Πέσαχ. Με την ανάπτυξη της δημοτικής και δημόσιας εκπαίδευσης στη πόλη, ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων μαθητών φοίτησε σε όλα τα σχολεία, ενώ μερικοί σπούδαζαν παράλληλα, στα ωδεία της πόλης. Αρκετοί από αυτούς τους μαθητές αποτέλεσαν το επιστημονικό δυναμικό της Κοινότητας και έτσι αναδείχθηκαν επιστήμονες με μεγάλη φήμη, όπως οι γιατροί Μωρίς Κοφίνα, Μωυσής Μωυσή, Μεναχέμ Μωυσή, Ιωσήφ Κοέν και οι δικηγόροι Εμμαν. Δαφφά, Σαούλ Μωυσή και Ισαάκ Σακκή. Καθώς η Εβραϊκή κοινότητα Βόλου είχε νομική υπόσταση και ήταν καλά οργανωμένη με σωματεία, συλλόγους, διοίκηση και επιτροπές, στην πόλη συνέρρευσαν Εβραίοι από άλλες πόλεις της Ελλάδας. Έτσι, το 1901, η κοινότητα είχε 200 οικογένειες και περίπου 1.000 μέλη, ενώ στο αποκορύφωμά της, το 1935, αριθμούσε 250 οικογένειες, περίπου 1.250 άτομα.

Γερμανική κατοχή-Ολοκαύτωμα
Την όλη εξέλιξη και πρόοδο της Κοινότητας ανέκοψε ο πόλεμος του 1940, που συσσώρευσε τόσα δεινά στην πατρίδα μας. Τότε στρατεύθηκαν 71 μέλη για να πολεμήσουν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, ενώ πολλοί εργάστηκαν εθελοντικά σε διάφορες υπηρεσίες των μετόπισθεν (αεράμυνα, νοσοκομεία κ.ά.). Ακολούθησε η Κατοχή, στη διάρκεια της οποίας πέθαναν από στερήσεις και την έλλειψη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης 37 μέλη της Κοινότητας. Με την ανάπτυξη της Αντίστασης κατά του εχθρού, ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων εντάχθηκε στις πολιτικές Οργανώσεις του ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, Ε.Α. και αργότερα η πλειονότητα αυτών πέρασε στα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Η Εβραϊκή Συναγωγή ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς το Μάρτιο του 1943. Την τύχη των Εβραίων της Μακεδονίας και της Θράκης, έμελλε να ακολουθήσει και ο εβραϊκός πληθυσμός άλλων περιοχών. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, στις 24 Μαρτίου 1944, οι Γερμανοί έκαναν μπλόκα στα σπίτια των Εβραίων και συνέλαβαν όσους βρήκαν. Ακολούθησε η λεηλασία των σπιτιών και των καταστημάτων. Ο απολογισμός του διωγμού υπήρξε τραγικός: 155 άτομα εξοντώθηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα ή σκοτώθηκαν σε επιχειρήσεις των Γερμανών.

Μεταπολεμική περίοδος-Νέα Συναγωγή
Ο Βόλος απελευθερώθηκε στις 19 Οκτωβρίου 1944 και τότε οι Εβραίοι άρχισαν να επιστρέφουν στις εστίες τους. Είναι παρήγορο ότι τα πιο πολλά μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας του Βόλου σώθηκαν από το ολοκαύτωμα, καθώς η Κοινότητα είχε το μικρότερο ποσοστό απωλειών (26%) από όλες τις άλλες κοινότητες. Την εποχή εκείνη, η Κοινότητα αριθμούσε 650 μέλη, τα περισσότερα από τα οποία είχαν ανάγκη οικονομικής ενίσχυσης και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Πολλοί μετακινήθηκαν στην Αθήνα, ενώ άλλοι προτίμησαν να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ. Με τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, άρχισε, το 1948, να χτίζεται η νέα Συναγωγή, στην ίδια θέση και με τα ίδια χαρακτηριστικά, με την αρωγή του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, της Φιλανθρωπικής Οργάνωσης «Αμέρικαν Τζόιντ» (A.J.D.C.) και άλλων αδελφών Κοινοτήτων, της Θεσσαλονίκης κλπ.

Η τρίτη Συναγωγή
Αυτή η Συναγωγή καταστράφηκε από τους ισχυρούς σεισμούς της πόλης, το 1955. Στην ίδια θέση ολοκληρώθηκε το 1960 μια άλλη μικρότερη Συναγωγή, αντισεισμική, που λειτουργεί μέχρι σήμερα, στη συμβολή των οδών Ξενοφώντος, Πλάτωνος και Μωυσέως. Το 1993 η Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου αριθμούσε περίπου 120 μέλη.

Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων

Ιστορική αναδρομή

Τα Γιάννενα, η πρωτεύουσα της Ηπείρου, είναι και η «πρωτεύουσα» του ρωμανιώτικου Εβραϊσμού, δηλαδή κέντρο του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου, που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη του χρόνο, φτάνοντας ως την αρχαιοελληνική περίοδο. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων είναι σήμερα η μόνη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν στη βυζαντινή εποχή οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική εποχή. Οι Ρωμανιώτες διαφέρουν ιστορικά, γλωσσικά, αλλά και πολιτιστικά και μέχρι ενός σημείου και λειτουργικά από τους Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ μέχρι τις παραμονές του Διωγμού η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 μέλη. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, μάλιστα, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται «Γιαννιώτικη». Οι ιστορικοί Ιωσήφ Νεχαμά και Νίκος Βέης χρονολόγησαν την πρώτη εβραϊκή παρουσία στην Ήπειρο στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος σύμφωνα και με την παράδοση έφερε εκεί Εβραίους από την Παλαιστίνη. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, μετά την καταστροφή του Β' Ναού της Ιερουσαλήμ, οι Ρωμαίοι συνέλαβαν αιχμαλώτους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Ρώμη. Όταν το καράβι τους προσάραξε κοντά στην Πάργα, οι ναυαγοί Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο. Το πιθανότερο, ιστορικά, είναι ότι η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων σχηματίστηκε μετά τον 8ο αιώνα, από μετοίκους από τη Νικόπολη της Ηπείρου. Άλλωστε την περίοδο εκείνη τα Γιάννενα άρχισαν να αποκτούν κάποια σπουδαιότητα ως αστικό κέντρο. Από τότε, οι Εβραίοι κατοικούν συνεχώς στην πόλη, διατηρώντας μια δική τους παράδοση, με ιδιαίτερα ήθη και έθιμα και λειτουργικό τυπικό. Χώρος εγκατάστασης των Εβραίων των Ιωαννίνων ήταν η περιοχή μέσα στο Κάστρο της πόλης, αλλά και η οδός Γιοσέφ Ελιγιά (άλλοτε Μαξ Νορντάου, οι Γιαννιώτες την έλεγαν Μεγάλη Ρούγα), που βρισκόταν η «καρδιά» της Εβραϊκής Κοινότητας, η οδός Κουντουριώτη καθώς και η συνοικία Λειβαδιώτη. Αρκετά παλιά εβραϊκά σπίτια διασώζονται σήμερα και είναι μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, όπως ο δυο οικίες Λεβή, οι οικίες Μορδ. Ραφαήλ και Μωυσή, αλλά και πολλά γραφικά λαϊκά σπίτια.

Γερμανική κατοχή-Ολοκαύτωμα
Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος στο Ολοκαύτωμα. Στις 25 Μαρτίου 1944, οι ναζί συνέλαβαν 1.850 άτομα που τα μετέφεραν στο συγκρότημα Auschwitz-Birkenau, από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 53 άτομα. Τα Γιάννενα, σύμφωνα με τοπικό ρητό, ήταν πρώτα στα γράμματα. Έτσι και από την Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αναδείχτηκαν πνευματικές προσωπικότητες. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι εκλεκτοί ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου Σαμουήλ Δαυίδ και «Αχάμ» Νταβός, αλλά και ο μεγάλος ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά. Φημισμένα ήταν και τα εβραϊκά σχολεία της πόλης, που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της Alliance. Τα Γιάννενα, επίσης κατά το παραπάνω ρητό, φημίζονταν ως πρώτα και στα «γρόσια», λόγω της οικονομικής τους ανάπτυξης και των πολλών εύπορων κατοίκων τους. Στους τελευταίους συγκαταλέγονταν και μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας, όπως ο Δαβιτζών Λεβή και ο Αβραάμ Γκανής, που έδρασαν στην πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ πολλοί σύγχρονοι Ελληνοεβραίοι μεγαλοεπιχειρηματίες έχουν γιαννιώτικη καταγωγή.

Ρωμανιώτικη Συναγωγή στο Μανχάταν

Πολλοί Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική, όπου αναδείχθηκαν σε σπουδαίους οικονομικούς παράγοντες και επιστήμονες. Το 1927 ίδρυσαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν της Ν. Υόρκης, τη μοναδική στο δυτικό ημισφαίριο ελληνική ρωμανιώτικη Συναγωγή, που λειτουργεί μέχρι και σήμερα, καθώς και μια πολύ δραστήρια αδελφότητα, που κατά καιρούς συνδράμει τον ελληνικό και μάλιστα το γιαννιώτικο Εβραϊσμό. Η Kehila Kedosha Janina χτίστηκε από Γιαννιώτες Εβραίους που πήγαν στη Ν. Υόρκη με το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα των αρχών του 20ού αιώνα. Ήταν από τους ελάχιστους Εβραίους που είχαν ενσωματωθεί για αιώνες στην τοπική κοινωνία των Ιωαννίνων και μετανάστευσαν στις ΗΠΑ μόνο για λόγους οικονομικούς και όχι διότι υφίσταντο διωγμούς. Τα μέλη της, με καταγωγή τα Ιωάννινα, ανήκαν στο τεράστιο μεταναστευτικό κύμα που έφερε εκατομμύρια Ευρωπαίους στις ΗΠΑ, από το 1900 μέχρι και το 1924. Αναγκάστηκαν να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον όχι γιατί διώκονταν, αλλά διότι δεν τα έβγαζαν πέρα οικονομικά. Στις αρχές του 20ού αιώνα, υπολογίζεται ότι μετανάστευσαν οι 2.000 από τους 4.000 Εβραίους των Ιωαννίνων. Όπως και οι Έλληνες, ζούσαν σε μια αγροτική οικονομία με μεγάλες στερήσεις, ανασφάλεια και κακουχίες. Εκτός από τους Γιαννιώτες, ήρθαν στις ΗΠΑ και άλλοι Εβραίοι κυρίως με καταγωγή από περιοχές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, που δεν είχαν ακόμα ενσωματωθεί στο ελληνικό κράτος. Οι Ρωμανιώτες της Νέας Υόρκηςεγκαταστάθηκαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν μαζί με άλλους Εβραίους και Έλληνες. Εκεί ήρθαν σε επαφή με ομόθρησκους από άλλα μέρη. Ενώ θα μπορούσαν να προσεύχονται σε κάποια από τις δεκάδες συναγωγές που είχαν ιδρύσει οι Ασκενάζι και οι Σεφαρδίτες, προτίμησαν να οικοδομήσουν τη δική τους, ώστε να ακολουθούν το δικό τους τελετουργικό που είχε και την ελληνική γλώσσα.

Η Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν
Σύμφωνα με το ίδιο ρητό τα Γιάννενα είναι πρώτα και στα άρματα. Έτσι οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ανταποκρίθηκαν σε όλα τα πολεμικά κελεύσματα της πατρίδας. Δυο από αυτούς έπεσαν υπέρ πατρίδος στη Μάχη του Σαγγάριου κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ άλλοι τρεις σκοτώθηκαν στο αλβανικό Μέτωπο. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών. Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώςΜέσα Συναγώι, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Λόγω έλλειψης μόνιμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές. Η κοινότητα διατηρεί επίσης δυο πολυκατοικίες χτισμένες στο χώρο της άλλοτε Νέας Συναγωγής και του Αρρεναγωγείου της Alliance, που καταστράφηκε από τους Γερμανούς, και σε αυτές κατοικεί η πλειονότητα των μελών της. Διατηρεί επίσης ιδιόκτητο εβραϊκό νεκροταφείο.

«Δεν θα πληγεί η συνεργασία Ελλάδας - Ισραήλ» λέει το υπουργείο Εξωτερικών

Η ελληνική κυβέρνηση καταδικάζει απερίφραστα την επίθεση κατά της ισραηλινής Πρεσβείας στην Αθήνα, τονίζει ανακοίνωση του υπουργείου Εξωτερικών.

Οπως χαρακτηριστικά τονίζεται η ελληνική κυβέρνηση είναι απόλυτα αποφασισμένη να διασφαλίσει την προστασία όλων των Διπλωματικών Αρχών στην Ελλάδα.

«Ιδιαίτερα ενισχυμένα μέτρα ασφαλείας και φύλαξης εφαρμόζονται, βεβαίως, και στην περίπτωση της Πρεσβείας του Ισραήλ, η συνεργασία της Ελλάδας με το οποίο δεν πρόκειται να πληγεί από την επίθεση αυτή», επισημαίνεται στην ανακοίνωση.

Σύμφωνα με το υπουργείο Εξωτερικών από την πρώτη στιγμή οι ελληνικές αστυνομικές Αρχές έσπευσαν στην Πρεσβεία του Ισραήλ για την άμεση διερεύνηση του περιστατικού. «Οι έρευνες για τον εντοπισμό των δραστών είναι σε εξέλιξη. Η άμεση κινητοποίηση της Ελληνικής Αστυνομίας, η οποία δίνει συντονισμένα και αποτελεσματικά τη μάχη κατά της τρομοκρατίας, θα φέρει τους δράστες ενώπιον της ελληνικής δικαιοσύνης», καταλήγει στην ανακοίνωσή του το υπουργείο

Επίθεση με καλάσνικοφ στην πρεσβεία του Ισραήλ

Έρευνες διεξάγει η Αντιτρομοκρατική Υπηρεσία μετά την επίθεση με πυροβολισμούς από καλάσνικοφ στο Ψυχικό με στόχο την ισραηλινή πρεσβεία της Αθήνας.

Οι πληροφορίες κάνουν λόγο για πυρά αυτόματου όπλου προερχόμενα από την οδό Μουσών, επί της οποίας βρίσκεται η είσοδος της πρεσβείας. Τα πυρά άκουσε ο σκοπός που είχε βάρδια μετά τις 3:00 τα ξημερώματα.

Επί τόπου έσπευσαν αστυνομικές δυνάμεις, που απέκλεισαν την περιοχή, προσπαθώντας να εντοπίσουν στοιχεία. Στο σημείο έχουν βρεθεί πάνω από δέκα κάλυκες από καλάσνικοφ.

Δεν έχει αναφερθεί τραυματισμός, ενώ είναι εμφανή τα σημάδια από τις σφαίρες στους τοίχους του κτιρίου. 

Η Αστυνομία ερευνά τις κάμερες ασφαλείας της πρεσβείας και των γύρω επιχειρήσεων για να εντοπίσει τις κινήσεις των δραστών. Εκτιμά πως ήταν δύο άτομα που επέβαιναν σε μοτοσικλέτα και συνοδεύονταν από ομάδα υποστήριξης άλλων δύο ατόμων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των αστυνομικών, ο συνοδηγός της μοτοσικλέτας πυροβόλησε αρκετές φορές και οι δράστες απομακρύνθηκαν στη συνέχεια με ταχύτητα προς την κατεύθυνση του περιφερειακού του Γαλατσίου.

Από την πλευρά της Αστυνομίας δεν έχει γίνει καμία επίσημη ανακοίνωση για τα αποτελέσματα των ερευνών.

Αξιωματικοί της Αντιτρομοκρατικής υπενθυμίζουν ότι πριν από ένα χρόνο -το Δεκέμβριο του 2013- είχε γίνει επίθεση με καλάσνικοφ στην οικία του γερμανού πρέσβη στο Χαλάνδρι. Την ευθύνη τότε είχε αναλάβει η «Ομάδα Λαϊκών Αγωνιστών», που είχε αναλάβει την ευθύνη και για την επίθεση στα γραφεία της ΝΔ στη λεωφόρο Συγγρού. Επισημαίνουν επίσης ότι η πρεσβεία του Ισραήλ είναι ένας από τους καλύτερα φυλασσόμενους στόχους στην πρωτεύουσα, με σκοπιές, κάμερες ασφαλείας περιμετρικά, υψηλό φράκτη κ.ο.κ.

Ιστορία των Εβραίων στην Ελλάδα

Οι οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα έχουν ιστορία πάνω από 2.000 χρόνια. Η παλαιότερη και πιο χαρακτηριστική ομάδα που κατοίκησε στη χώρα είναι οι Ρωμανιώτες. Πρακτικά, όμως, στη σύγχρονη εποχή ως Έλληνας Εβραίος (ή Ελληνοεβραίος) νοείται οποιοσδήποτε Έλληνας ανήκει στην ιουδαϊκή θρησκεία ή έχει εβραϊκή καταγωγή και κατοικεί ή ανάγεται (στην προέλευση) σε περιοχή της σύγχρονης Ελλάδας.
Εκτός από τους Ρωμανιώτες, η Ελλάδα υπήρξε το ιστορικό κέντρο μιας άλλης μεγάλης ομάδας Εβραίων, των Σεφαρδιτών, και η Θεσσαλονίκη αποκλήθηκε στο παρελθόν «μητέρα του Ισραήλ» (εβρ. ir v’em beyisrael).
Οι Έλληνες Εβραίοι έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην αρχική περίοδο ανάπτυξης του Χριστιανισμού και συνέβαλαν στους τομείς της εκπαίδευσης και του εμπορίου κατά τη Βυζαντινή και την Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, η παρουσία τους στην Ελλάδα υπέστη συντριπτικό πλήγμα από την ερήμωση που έφερε το Ολοκαύτωμα κατά το διάστημα της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, παρά τις προσπάθειες διαφόρων Ελλήνων να τους προστατεύσουν. Οι λιγοστοί (σε σχέση με το παρελθόν) Έλληνες Εβραίοι ζουν σήμερα αρμονικά με τους Έλληνες Χριστιανούς και η εβραϊκή κοινότητα συνεργάζεται με τους υπόλοιπους Έλληνες για την καταπολέμηση των κρουσμάτων αντισημιτισμού στην Ελλάδα.

Εβραϊκές ομάδες στην Ελλάδα
Οι περισσότεροι Εβραίοι στην Ελλάδα είναι Σεφαραδίτες, αλλά η χώρα αποτελεί επίσης την έδρα της μοναδικής ρωμανιώτικης κουλτούρας, η οποία βρίσκεται υπό εξαφάνιση. Εκτός από τους Σεφαραδίτες και τους (ελάχιστους) Ρωμανιώτες, έχουν υπάρξει επίσης μικρές ασκεναζίτικες κοινότητες στη Θεσσαλονίκη κι αλλού. Μικρές ομάδες Εβραίων είχαν καταφύγει επίσης στην Ελλάδα σχετικώς πρόσφατα από τις περιοχές του Πόντου, όπου συγκατοικούσαν με τις ελληνικές κοινότητες, υπό την πίεση των πογκρόμ και άλλων διώξεων.

Ρωμανιώτες
Οι Ρωμανιώτες αποτελούν το παλαιότερο τμήμα του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα, όπου έχουν ιστορία πάνω από 2.000 χρόνια. Η γλώσσα τους ήταν η ρωμανιώτικη διάλεκτος (γνωστή και με το σπάνιο όνομα Γεβανική, Yevanic, όρος που ανάγεται στην εβραϊκή λέξη יון yāvān «Ελλάδα, Ιωνία»), που αποτελεί διάλεκτο της Ελληνικής, αλλά φαίνεται ότι δεν υπάρχουν άτομα που να την μιλούν. Οι σημερινοί Έλληνες Ρωμανιώτες μιλούν τη Νέα Ελληνική.
Μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν στα Ιωάννινα, στη Θήβα, τη Χαλκίδα, τηνΚέρκυρα, την Άρτα, την Κόρινθο, καθώς και στα νησιά Κρήτη, Λέσβο, Χίο, Σάμο,Ρόδο και Κύπρο. Οι Ρωμανιώτες διακρίνονται ιστορικά από τους Σεφαρδίτες, που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα (κυρίως στη Θεσσαλονίκη, λαντίνο Selanik) μετά από άδεια και προσδιορισμό του χώρου εγκατάστασης από το Σουλτάνο, μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 (Διάταγμα της Αλάμπρας, από το Φερδινάνδο Β' και την Ισαβέλλα εναντίον όλων των αλλόθρησκων που αρνήθηκαν να ασπαστούν τον Χριστιανισμό).
Σχεδόν όλοι οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων, οι οποίοι αποτελούσαν τη μεγαλύτερη εναπομένουσα ρωμανιώτικη κοινότητα που δεν είχε αφομοιωθεί από τη σεφαρδίτικη κουλτούρα, υπήρξαν θύματα του Ολοκαυτώματος. Μερικές δεκάδες, που επέζησαν, έχουν απομείνει σήμερα στα Ιωάννινα.

Σεφαρδίτες
Οι περισσότεροι Έλληνες Εβραίοι είναι Σεφαρδίτες,[1] που οι πρόγονοι είχαν διωχθεί από την Ισπανία το 1492. Οι πιο πολλοί εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ευημερούσαν για αιώνες. Η παραδοσιακή γλώσσα των Ελλήνων Σεφαρδιτών ήταν ηΙσπανοεβραϊκή ή Λαντίνο και η κοινότητά τους αποτελούσε, μέχρι το Ολοκαύτωμα, «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής», και ήταν γνωστή για το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που τη χαρακτήριζε. Το Ίδρυμα Προώθησης Σεφαραδίτικων Μελετών και Κουλτούρας (Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture) θεωρεί τη σεφαρδίτικη κοινότητα της Θασσαλονίκης «αναμφισβήτητα μία από τις σπουδαιότερες του κόσμου».




Ιστορικό πλαίσιο
Η πρώτη μαρτυρία εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα χρονολογείται το 300-250 π.Χ. σε μια επιγραφή από τον Ωρωπό της Αττικής, η οποία αναφέρεται σε έναν Εβραίο δούλο ονόματι Μόσχον Μοσχίωνος. Στο νησί της Δήλου υπάρχει η αρχαιότερη συναγωγή στη Διασπορά, που έχει χρονολογηθεί ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. Το 2ο αιώνα π.Χ. ο Υρκανός, ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας στην Αθήνα, τιμήθηκε με την ανέγερση αγάλματος στην αγορά. Όμως, οι πληροφορίες και τα στοιχεία για την παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στον ελληνικό χώρο πληθαίνουν κατά την ελληνιστική κυρίως εποχή.

Ελληνιστική περίοδος
Ο Μ. Αλέξανδρος κατέλαβε το πρώην βασίλειο του Ιούδα το 332 π.Χ., αφού επιβλήθηκε σταδιακά στην Περσική αυτοκρατορία, που κατείχε την περιοχή από τότε που ο βασιλιάς Κύρος κατέκτησε τη Βαβυλώνα. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, ο πόλεμος των Διαδόχων οδήγησε σε συνεχείς μεταβολές ηγεσίας στην περιοχή, επειδή οι διάδοχοι μάχονταν για να κερδίσουν τον έλεγχο των περσικών επαρχιών. Η ιστορικός Karen Armstrong αναφέρει ότι «οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ γεύτηκαν την ελληνική εισβολή ως εμπειρία καταστροφική, βίαιη και στρατοκρατορική».
Τελικά η περιοχή πέρασε στον έλεγχο της δυναστείας των Πτολεμαίων, με αποτέλεσμα να αποκτήσει ελληνιστικό χαρακτήρα. Οι Εβραίοι της Αλεξάνδρειας δημιούργησαν ένα μοναδικό κράμα ελληνικής και εβραϊκής κουλτούρας, και οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ διαιρέθηκαν σε συντηρητικούς και φιλέλληνες. Η επιρροή αυτού του ελληνιστικού κράματος με φορείς Εβραίους που είχαν στο παρελθόν αποτελέσει μέρος της Ελληνικής αυτοκρατορίας, καθώς κι οι ταραχές της περιόδου που μεσολάβησε από το θάνατο του Αλέξανδρου έως το 2ο αιώνα π.Χ., οδήγησε ―όπως έχει υποστηριχθεί― στην κατοπινή ανάδυση του εβραϊκού μεσσιανισμού. Οι ιδέες αυτές ενέπνευσαν στη συνεχεία το επαναστατικό φρόνημα των Εβραίων, όταν η Ιερουσαλήμ έγινε μέρος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Ρωμαϊκή περίοδος
Το 146 π.Χ. όλη η ελληνική επικράτεια υποτάχθηκε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο εβραϊκός πληθυσμός στην Ελλάδα αυξήθηκε τα ρωμαϊκά χρόνια κι αποτέλεσε τη βάση των εβραϊκών εστιών κατά τη βυζαντινή εποχή. Οι Ρωμανιώτες που ζούσαν στην Ελλάδα δεν είχαν κοινή πορεία με αυτούς που ζούσαν στην επαρχία της Ιουδαίας. Η Κ. Διαθήκη περιγράφει τους Εβραίους της Ελλάδας ως χωριστή κοινότητα από τους Εβραίους της Ιουδαίας, πράγμα που επιτείνεται από το γεγονός ότι οι πρώτοι δε συμμετείχαν στον Α' Ιουδαιο-Ρωμαϊκό πόλεμο, ούτε στις κατοπινές συγκρούσεις. Ωστόσο, οι εκτεταμένες μετακινήσεις του 1ου αιώνα μ.Χ. μέσα στην αυτοκρατορία, οδήγησαν αρκετούς Εβραίους στη Θεσσαλονίκη, όπου συνάντησαν την τοπική κοινότητα Ρωμανιωτών, που μιλούσαν μια ελληνική διάλεκτο. Σύμφωνα με ρωμανιώτικη παράδοση, οι πρώτοι Εβραίοι που μετανάστευσαν στα Ιωάννινα και συνέστησαν την τοπική κοινότητα, έφθασαν εκεί μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού το 70 μ.Χ. Ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο μεταξιού, την υφαντουργία και τη βαφή υφασμάτων.
Από τους πιο περίφημους Εβραίους, που έδρασαν στον ελληνικό χώρο τον 1ο αιώνα, υπήρξε ένας πρώην διώκτης των πρώτων Εβραίων Χριστιανών, μέχρις ότου μεταστράφηκε στο δρόμο προς τη Δαμασκό, ο Παύλοςαπό την Ταρσό, γνωστός κι ως απόστολος Παύλος. Ο Παύλος από την Ταρσό, που στο παρελθόν αποτελούσε τμήμα της ελληνιστικής αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, διαδραμάτισε νευραλγικό ρόλο στην ίδρυση πολλών χριστιανικών εκκλησιών στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, κυρίως στη Μ. Ασία και την Ελλάδα. Το δεύτερο ιεραποστολικό ταξίδι του Παύλου περιελάμβανε διδαχή και κήρυγμα με σκοπό τη μεταστροφή στη συναγωγή της Θεσσαλονίκης, μέχρις ότου διώχθηκε από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης.

Βυζαντινή περίοδος
Μετά την κατάρρευση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού εξακολούθησαν να υπάρχουν στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι Εβραίοι της Ελλάδος έγιναν σταδιακά αντικείμενο της προσοχής των αυτοκρατόρων στην Κωνσταντινούπολη. Μερικοί αυτοκράτορες προσπάθησαν με ζήλο να αποκτήσουν τον έλεγχο του πλούτου των Εβραίων της Ελλάδος και τους επέβαλλαν ειδικούς φόρους ή επιχείρησαν να τους μεταστρέψουν βίαια στον Χριστιανισμό. Η προσπάθεια αυτή δεν είχε ιδιαίτερη επιτυχία, γιατί προσέκρουσε στην αντίσταση τόσο της εβραϊκής κοινότητας όσο και των ελληνικών χριστιανικών συνόδων.
Το 12ο αιώνα, ο περιηγητής Βενιαμίν της Τουδέλας ανέφερε την ύπαρξη εβραϊκών οικογενειών και κοινοτήτων σε πολλές πόλεις, ενώ κοινότητες υπήρχαν και στα μεγαλύτερα νησιά. Οι κύριες ασχολίες τους ήταν η υφαντουργία, η βαφή υφασμάτων και η μεταξουργία. Οι Εβραίοι αυτοί, που αποκαλούνται αργότεραΡωμανιώτες, ήταν ελληνόφωνοι και σημαντικά ενσωματωμένοι στον ελληνικό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι έγραφαν στα ελληνικά, χρησιμοποιώντας το εβραϊκό αλφάβητο, όπως συμβαίνει και με τη Γίντις[2] και μερικές φορές με την Ισπανοεβραϊκή γλώσσα (Λαντίνο).
Κατά τον Μεσαίωνα διάφορες ομάδες Ασκεναζιτών[3] άρχισαν να εγκαθίστανται στην Ελλάδα. Η πρώτη ομάδα έφθασε στην περιοχή το 1376 και αποτέλεσε ουσιαστικά την προφυλακή της μεταναστευτικής κίνησηςΑσκεναζιτών από την Ουγγαρία και τη Γερμανία. Το ρεύμα αυτό αυξήθηκε κατά τον 15ο αιώνα εξαιτίας του διωγμού των Εβραίων από τις χώρες αυτές. Επιπλέον, Εβραίοι από τη Γαλλία και τη Βενετία έφθασαν στην Ελλάδα και ίδρυσαν νέες εβραϊκές κοινότητες στη Θεσσαλονίκη.

Οθωμανική περίοδος
Οι ελληνικές περιοχές περιήλθαν σε οθωμανική κατοχή από τα μέσα του 15ου αιώνα μέχρι και το τέλος της Επανάστασης με τη συνθήκη του 1832 και του Α' Βαλκανικού Πολέμου το 1913. Σε όλη αυτή την περίοδο η Θεσσαλονίκη αποτελούσε το κέντρο της εβραϊκής ζωής στα Βαλκάνια.
Μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία, περίπου 15.000-20.000 Σεφαρδίτεςεγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Οι μετανάστες αυτοί εγκατέστησαν το πρώτο τυπογραφείο στην πόλη, η οποία απέκτησε φήμη ως κέντρο εμπορίου και μάθησης. Η συνεχής άφιξη Εβραίων από διάφορες ευρωπαϊκές περιοχές εξαιτίας των διωγμών, οδήγησε σε αύξηση του εβραϊκού πληθυσμού, μέχρι που το 1519 αποτελούσε την πλειοψηφία των κατοίκων της πόλεως.
Το 1650 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη ο Σαμπετάι Ζεβί, ένας Εβραίος από τη Σμύρνη, που ισχυριζόταν ότι ήταν ο μεσσίας. Ο Ζεβί απέκτησε αρκετούς ειλικρινείς πιστούς στην πόλη, επωφελούμενος από ένα κύμα αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον μυστικισμό και τον καββαλισμό. Μετά την αναγκαστική μεταστροφή τού Ζεβί στο Ισλάμ, τριακόσιες οικογένειες από τους ακολούθους του έγιναν Donmeh, διατηρώντας μια μορφή μεσσιανικού κρυπτο-Ιουδαϊσμού παρά τη μεταστροφή τους. Τα γεγονότα συνετέλεσαν στη διαπίστωση ότι υπήρχε ανάγκη για μεγαλύτερη κεντρική οργάνωση και ηγεσία στην εβραϊκή κοινότητα. Η ηγεσία αυτή κατόρθωσε να επωφεληθεί δύο αιώνες αργότερα από την προοδευτική φιλελευθεροποίηση των οθωμανικών νόμων.
Προς το μέσο του 19ου αιώνα, όμως, έγιναν νέες αλλαγές στη ζωή των Ελλήνων Εβραίων. Tο σώμα των γενίτσαρων είχε διαλυθεί το 1862 και τις παραδοσιακές εμπορικές οδούς εκμεταλλεύονταν πια οι Μεγάλες Δυνάμεις τής Ευρώπης. Ο σεφαρδίτικος πληθυσμός τής Θεσσαλονίκης είχε αυξηθεί σε περίπου 25.000-30.000 μέλη και αυτό είχε οδηγήσει σε έλλειψη πόρων, προβλήματα υγιεινής και πυρκαγιές. Προς το τέλος τού αιώνα, όμως, η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς οι εμπορικές πρωτοβουλίες τής σεφαραδίτικης κοινότητας, κυρίως εκ μέρους τής οικογένειας Αλλατίνη, αξιοποίησαν τις νέες δυνατότητες εμπορίου με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο ιστορικός Misha Glenny υπογραμμίζει ότι η Θεσσαλονίκη ήταν «η μόνη πόλη στην αυτοκρατορία, όπου οι Εβραίοι άσκησαν βία κατά του χριστιανικού πληθυσμού ως μέσον παγίωσης της πολιτικής και οικονομικής τους ισχύς».
Στην πραγματικότητα, ώς τις αρχές τού 20ού αιώνα οι Εβραίοι αποτελούσαν πάνω από το μισό τού πληθυσμού τής πόλης. Ως αποτέλεσμα της εβραϊκής επιρροής, ακόμη κι αρκετοί μη Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη μιλούσαν την Ισπανοεβραϊκή (Λαντίνο), τη γλώσσα των Σεφαρδιτών, και η πόλη ουσιαστικά έκλεινε κατά το εβραϊκό Σάββατο. Ταξιδιώτες που περνούσαν από το λιμάνι τής πόλης εκείνη την εποχή έλεγαν, χιουμοριστικά, ότι η Θεσσαλονίκη ήταν η πόλη στην οποία οι εργάσιμες ημέρες ήταν στην ουσία τέσσερεις και ακολουθούσαν τρεις ημέρες αργίας, Παρασκευή για τους Μουσουλμάνους, Σάββατο για τους Εβραίους και Κυριακή για τους Χριστιανούς.
Η οθωμανική κυριαρχία στη Θεσσαλονίκη έληξε το 1912, όταν οι Έλληνες στρατιώτες μπήκαν στην πόλη τις τελευταίες ημέρες του Α' Βαλκανικού Πολέμου Το καθεστώς τής Θεσσαλονίκης δεν είχε αποφασιστεί από τη Βαλκανική Συμμαχία πριν τον πόλεμο. Αν και υπήρχαν φωνές στην εβραϊκή κοινότητα που ισχυρίζονταν ότι η βουλγαρική κυριαρχία θα κρατούσε την πόλη σε θέση προφυλακής στο διεθνές εμπόριο, η ελληνική κυβέρνηση υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο κέρδισε την υποστήριξη της κοινότητας και η χώρα ήταν από τις πρώτες που αποδέχθηκαν τη Δήλωση Μπάλφουρ.

O B' Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα
Στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου η Ελλάδα κυριεύθηκε από τη Ναζιστική Γερμανία και βρέθηκε υπό κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα. Υπολογίζεται ότι 12.898 Έλληνες Εβραίοι πολέμησαν στον ελληνικό στρατό. Ένας από τους πλέον γνωστούς ήταν ο συνταγματάρχης Μορδεχάι (Μαραδοχαίος) Φριζής, ο οποίος πρώτος απώθησε επιτυχώς τους Ιταλούς, αλλά αργότερα σκοτώθηκε από πυρά τής ιταλικής αεροπορίας. Συνολικά, το 86% των Ελλήνων Εβραίων, κυρίως σε περιοχές υπό γερμανική και βουλγαρική κατοχή, δολοφονήθηκαν παρά τις προσπάθειες της ιεραρχίας τής Ελληνικής Ορθόδοξης εκκλησίας και αρκετών Ελλήνων Χριστιανών να τους προσφέρουν καταφύγιο. Όμως, μερικοί κατόρθωσαν να κρυφτούν με τη βοήθεια των Ελλήνων γειτόνων τους.
Στις 11 Ιουλίου 1942 οι Γερμανοί περικύκλωσαν τους Εβραίους τής Θεσσαλονίκης για να τους εκτοπίσουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η κοινότητα πλήρωσε το ποσόν των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για την ελευθερία της, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να καθυστερήσει η εκτόπιση ως τον επόμενο Μάρτιο. Το 96% των μελών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, δηλαδή 46.091 άνθρωποι, στάλθηκαν στο Άουσβιτς. Μόνο 1.950 επέστρεψαν και βρήκαν τις περισσότερες από τις εξήντα συναγωγές τους κατεστραμμένες και τα σχολεία τους ερειπωμένα. Αρκετοί επιζώντες μετανάστευσαν στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμεί σήμερα περίπου 1.000 μέλη και διατηρεί 4 συναγωγές.
Ένας από τους θρησκευτικούς ηγέτες, που αντιστάθηκαν στις εκτοπίσεις των Εβραίων προς τα στρατόπεδα, ήταν ο Μητροπολίτης ΘεσσαλονίκηςΓεννάδιος, που επανειλημμένα ανέλαβε πρωτοβουλίες για να τις παρεμποδίσει. Ο Γεννάδιος κατέβαλε προσπάθειες να διασωθούν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης που είχαν γίνει Χριστιανοί κι όσοι Εβραίοι διέθεταν πλαστές βεβαιώσεις βάπτισης. Αξιοσημείωτη ήταν, κυριώς, η επίσημη επιστολή διαμαρτυρίας που υπογράφηκε στην Αθήνα στις 23 Μαρτίου 1943 από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και 27 ηγετικά μέλη πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων. Το κείμενο ήταν γραμμένο σε ιδιαίτερα αιχμηρή γλώσσα και τόνιζε τους αδιάρρηκτους δεσμούς μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, αποκαλώντας τους από κοινού «Έλληνες» χωρίς διάκριση. Το κείμενο αυτό είναι μοναδικό στο είδος του σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη ως προς τον χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τον σκοπό.
Σημαντική, επίσης, ήταν η συνεισφορά του Γενικού Προξένου της ΙταλίαςΓκουέλφο Ζαμπόνι (Guelfo Zamboni), που εφοδίασε με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας περίπου 300 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, επιτρέποντάς τους έτσι να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην Αθήνα.
Δυστυχώς, όπως και σε άλλες χώρες, η εσφαλμένη πληροφόρηση και ο εφησυχασμός έδωσαν στις εβραϊκές κοινότητες στις αρχές τού 1940 μια ψευδαίσθηση ασφαλείας. Στη Θεσσαλονίκη, οι κάτοικοι μίας από τις κοινότητες με το μεγαλύτερο εβραϊκό στοιχείο επέδειξαν παθητική και αδιάφορη στάση έναντι της εφαρμογής της Τελικής Λύσης. Ως αποτέλεσμα, ο κίνδυνος της εκτόπισης και της γενοκτονίας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αρχικά αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία από τους Εβραίους στην Ελλάδα — ακόμη και από τα ηγετικά μέλη τής κοινότητας.
Μετά την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία το 1943, η Κέρκυρα πέρασε στον έλεγχο της ναζιστικής Γερμανίας. Ο τότε δήμαρχος συνεργάστηκε με τις αρχές κατοχής και συνέβαλε στην υιοθέτηση και εφαρμογή διάφορων αντισημιτικών νόμων με την καθοδήγηση της ναζιστικής διακυβέρνησης. Στις αρχές τού Ιουνίου 1944, ενώ οι Σύμμαχοι βομβάρδιζαν την Κέρκυρα, ως αντιπερισπασμό για την απόβαση στη Νορμανδία, η Γκεστάπο περικύκλωσε τους Εβραίους τής πόλης, τους έθεσε υπό προσωρινή κράτηση στο Παλαιό Φρούριο και στις 10 Ιουνίου τους εκτόπισε στο Άουσβιτς, από όπου ελάχιστοι επιβίωσαν. Όμως, περίπου διακόσιοι από τους 2.000 Εβραίους τού νησιού, οι οποίοι διέφυγαν την περικύκλωση, βρήκαν καταφύγιο στους χριστιανούς γείτονές τους και κρύφτηκαν εκεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα μία από τις κύριες συνοικίες τής παλαιάς πόλης ονομάζεται Εβραϊκή σε αναγνώριση της συμμετοχής και της συνεχούς παρουσίας των Εβραίων στην πόλη τής Κέρκυρας. Η Συναγωγή τής συνοικίας αυτής παραμένει ενεργός και λειτουργεί με περίπου 65 μέλη.
Οι 275 Εβραίοι τής Ζακύνθου, ωστόσο, επέζησαν από το Ολοκαύτωμα. Όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέταξαν γραπτώς τον δήμαρχο να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων του νησιού, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος επέστρεψε τη διαταγή στους Γερμανούς με δύο ονόματα: το δικό του και του δημάρχου. Ο πληθυσμός τού νησιού προσέφερε καταφύγιο σε κάθε μέλος τής εβραϊκής κοινότητας. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1953, όταν το νησί υπέστη καταστροφές από σεισμό, η πρώτη χορηγία βοήθειας ήλθε από το κράτος τού Ισραήλ συνοδευόμενη από το εξής μήνυμα: «Οι Εβραίοι τής Ζακύνθου δε λησμόνησαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς». Στις 21 Νοεμβρίου 2003 η ελληνική Κυβέρνηση, διά του Υφυπουργού Εσωτερικών, ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος» στη χώρα και εξέφρασε την αφοσίωσή της στη συνεργασία όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από καταγωγή, για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα.

[1] Σεφαρδίτες ή Σεφαρντίμ (εβρ. ספרדים‎), ονομάζονται οι Εβραίοι που κατάγονται από την Ιβηρική Χερσόνησο.
[2] Η Γίντις ή Γερμανοεβραϊκή (יידיש‎, Jiddisch αρχικά, ή Yiddish αργότερα) είναι η γλώσσα που μιλούσαν οι Εβραίοι Ασκενάζι (Ashkenazi), της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Jiddisch στη γερμανοεβραϊκή γλώσσα σημαίνει εβραϊκά. Είναι μια γλώσσα με πολλά στοιχεία από τα Γερμανικά αλλά και από άλλες γλώσσες της κεντρικής Ευρώπης. Η Γίντις ήταν η γλώσσα που μιλούσε ο μεγαλύτερος αριθμός Εβραίων.
[3] Ασκεναζίτες (εβρ.: אַשְכְּנַזִים) αποκαλούνται τα μέλη των εβραϊκών κοινοτήτων στη δυτική κι ανατολική Ευρώπη. Προφανώς προέρχονται από Ιουδαίους που είχαν καταφύγει στην κεντρική Ευρώπη το 70 μ.Χ. για να αποφύγουν τους διωγμούς των Ρωμαίων. Κυρίως εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Ρήνου. Η παλαιότερη ιστορική αναφορά εβραϊκής κοινότητας είναι από το 321 στην Κολωνία. Οι Ασκεναζίτες διατήρησαν την γλώσσα και τη θρησκεία τους διαμέσου των αιώνων, ανεξάρτητα της καθόδου των φυλών και των άλλων γεγονότων του Μεσαίωνα. Για γλώσσα χρησιμοποιούσαν τη Γίντις. Σημαντικές εβραϊκές κοινότητες αναδείχτηκαν στις πόλεις Σπάιερ, Βόρμς και Μάιντς. Οι Εβραίοι κυνηγήθηκαν την εποχή των Σταυροφοριών, και αργότερα την εποχή της πανούκλας και αναγκάστηκαν ξανά να καταφύγουν, αυτήν την φορά στην Πολωνία και τη Λιθουανία.

Η Εβραϊκή Κοινότητα της Χαλκίδας

Ιστορική αναδρομή

Η Χαλκίδα, είναι η πρωτεύουσα της Εύβοιας, μιας από «τας νήσους τας μακράν» (Εύβοια, Κύπρος, Κρήτη), σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα και τις «δοκιμώτατες», σύμφωνα με τον Φίλωνα τον Αλεξανδρινό. Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα της Χαλκίδας ίσως να μην είναι η αρχαιότερη της Ελλάδας, είναι όμως η μοναδική στην Ευρώπη που βιώνει στην ίδια πόλη, αδιάκοπα, επί 2.500 χρόνια. Συμμετέχει στη ζωή της Χαλκίδας και φυσικό είναι να έχει γράψει τη δική της ιστορία. Λέγεται ότι η ονομασία της πόλης προέρχεται από τη σημιτική ρίζα «χαλέκ» που σημαίνει τεμαχίζω, αλλά και χαλίκι ή κομμάτι γης, άποψη που υποστηρίζει και ο καθηγητής Ελευθεριάδης. Η Εβραϊκή παρουσία στην Εύβοια και κυρίως στη Χαλκίδα είναι τόσο παλαιά, ώστε πιστεύουμε ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π.Χ. Πιθανόν να ήταν οι Περάτες που ακολούθησαν τους Φοίνικες, σαν έμποροι, όταν εκείνοι ήρθαν στην Ελλάδα και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα, περνώντας από την Εύβοια. Όσο για την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων, οι Εβραίοι είναι αναμφισβήτητα εγκατεστημένοι και οργανωμένοι σε παροικίες, κυρίως στη Χαλκίδα, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς Γ. Φτέρης, Παπακυριακού, Φιλιππόπουλος και ο Μητροπολίτης Θέμελης.

Βυζαντινή περίοδος-Ενετοκρατία

Η εβραϊκή παρουσία πιστοποιείται ακόμη από μαρτυρίες περιηγητών, που βεβαιώνουν ότι υπήρχε Κοινότητα στη Χαλκίδα κατά τη Βυζαντινή περίοδο, επί Ενετών (1205-1470) και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1470-1833). Το 1159 επισκέπτεται την πόλη ο Ισπανός περιηγητής Ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά από την Τουδέλα και αναφέρει στο οδοιπορικό του ότι στη Χαλκίδα μένουν 200 Εβραίοι (κατ’ άλλους 200 οικογένειες). Διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει αντισημιτισμός σε όλη την Ελλάδα, ότι πάντοτε οι Εβραίοι στη Χαλκίδα κατοικούσαν μέσα στο Κάστρο, μιλούσαν μόνο την ελληνική γλώσσα, και ήταν πολύ δύσκολο να τους ξεχωρίσεις από τους άλλους κατοίκους. Ακόμα, ότι είχαν συγκροτήσει δική τους συνοικία, στη μέση της οποίας ανέγειραν Συναγωγή. Συνάντησε δε τρεις ραβίνους, τον Ελιγιά Βαλτερί, τον Ρ. (ίσως Ραφαέλ) Εμμανουέλ και τον Ρ. Καλέβ, επικεφαλής της παροικίας. Την περίοδο που Ενετοί και Λομβαρδοί κατοικούσαν στη Χαλκίδα, που ονομαζόταν τότε Νεγροπόντε, η Εβραϊκή Κοινότητα ήκμαζε και τα μέλη της ασχολούνταν με το εμπόριο, την εξαγωγή κρασιού, τη βιοτεχνία και ήταν τεχνίτες, βαφείς και μεταξουργοί.

Τουρκοκρατία

Δυστυχώς όμως, προς το τέλος της Ενετοκρατίας οι πόλεμοι, οι λοιμοί και η βαριά φορολογία έχουν εξαθλιώσει την Κοινότητα. Οι Εβραίοι εξακολουθούσαν να ασχολούνται με το εμπόριο, αλλά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, δεν συμμετείχαν στη διοίκηση και είχαν την υποχρέωση να εκτελούν χρέη δημίου. Οι Τούρκοι ακολούθησαν την ίδια πολιτική για τους Εβραίους. Το 1470, το Κάστρο καταλαμβάνεται από το Μωάμεθ τον Πορθητή. Η σφαγή ήταν τρομερή. Οι Γενίτσαροι φυγάδευαν με αντάλλαγμα χρυσό και πολλοί Εβραίοι διέφυγαν στη Θήβα, όπου υπήρχε μεγάλη Εβραϊκή Κοινότητα. Από την περίοδο αυτή η Χαλκίδα και μαζί η Εβραϊκή Κοινότητα, εισέρχεται σε περίοδο παρακμής, σκληρής εκμετάλλευσης, βαρβαρότητας και τρόμου, ενώ μαστίζεται ανελέητα από την πανώλη.

Η επανάσταση του 1821

Η ιδέα της Επανάστασης ωριμάζει και στο νησί της Εύβοιας. Οι Εβραίοι πορεύονται και αυτοί με τη μοίρα όλων των κατοίκων της πόλης. Ο Γ. Φουσάρας και ο Γ. Φιλιππόπουλος αναφέρουν ότι οι εβραϊκές οικογένειες Κοέν και Κρίσπη προσχώρησαν στηΦιλική Εταιρεία. Είναι οικογένειες μεγάλες, ισχυρές και με μόρφωση. Έναν Κρίσπη, οπλαρχηγό του Κριεζώτη, συναντάμε στην Τροιζήνα, πλάι στο Θ. Κολοκοτρώνη. Το 1840, όταν η Εύβοια αποτελεί πλέον μέρος της ελληνικής επικράτειας, γίνεται το πρώτο πολεοδομικό διάγραμμα του Κάστρου, όπου αναφέρονται 455 ιδιοκτησίες από τις οποίες οι 51 είναι εβραϊκές, και τα μέλη της Κοινότητας ανέρχονται σε 400 άτομα. Το 1894, η Εβραϊκή Κοινότητα έχει 52 οικογένειες και 284 άτομα, όπως προκύπτει από επιστολή ντοκουμέντο της Κοινότητας για βοήθεια, προς τους Αμερικανούς ομοθρήσκους. Αιτία της έκκλησης αυτής είναι ο μεγάλος καταστροφικός σεισμός που κατεδάφισε σχεδόν όλη την πόλη. Αυτή την περίοδο ο πληθυσμός της Κοινότητας μειώνεται σε 170 μέλη. Πολλοί θα μετακομίσουν σε άλλες κοινότητες, όπως του Βόλου.

Γερμανική κατοχή

Στον Έλληνο-Ιταλικό Πόλεμο του 1940, ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε ηρωικά μαχόμενος, ήταν ο Χαλκιδαίος Εβραίος ΣυνταγματάρχηςΜαρδοχαίος Φριζής. Είναι από τις λίγες Κοινότητες που από τα 327 μέλη της χάθηκαν μόνο τα 22 κι αυτό οφείλεται στην προστασία που τους πρόσφεραν οι συμπολίτες τους, οι Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και ο Μητροπολίτης Γρηγόριος, που έκρυψε και τα ιερά σκεύη της Συναγωγής σε χώρο της Μητρόπολης. Οι Εβραίοι, με την άφιξή τους στη Χαλκίδα, εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο (που κατοικείτο από το 500 π.Χ. και κατεδαφίστηκε το 1890), στη ΒΑ πλευρά του, κοντά στην Άνω Πύλη, που πήρε το όνομα Πύλη των Ιουδαίων. Την Εβραϊκή συνοικία διέσχιζε η οδός Άνω Πύλης, σημερινή Κώτσου, μέχρι τη συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Μ. Φριζή.





Η Συναγωγή

Στην οδό Κώτσου βρίσκεται η Συναγωγή. Είναι άγνωστο πότε κτίστηκε η πρώτη Συναγωγή στη Χαλκίδα. Η σημερινή Συναγωγή ανακατασκευάστηκε, στις ίδιες διαστάσεις, το 1855, μετά την πυρκαγιά του 1854, στη διάρκεια της Μ. Εβδομάδας, με χρήματα που διέθεσε η Δούκισσα της Πλακεντίας. Στη διάρκεια των αιώνων, κάθε φορά που καιγόταν η Συναγωγή, αναγειρόταν αμέσως μία νέα, στο ίδιο μέρος. Η πυρκαγιά όμως του 1854 κατέστρεψε όλα τα αρχεία της Κοινότητας, τη βιβλιοθήκη, ένα πλήθος χειρογράφων από ποιητικές συλλογές κι ένα πλήθος κειμηλίων από δωρεές ανυπολόγιστης αξίας. Τρεις παλαιοί Κύλινδροι είναι οι μόνοι που σώθηκαν μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες. Οι αναθηματικές στήλες, που είναι εντοιχισμένες στον τοίχο της Συναγωγής, μας παρέχουν πλέον σημαντικές πληροφορίες γι’ αυτήν.